Słowniczek

Słowniczek ma na celu wyjaśnienie podstawowych pojęć związanych z krajobrazem kulturowym i budownictwem regionalnym. Pojęcia pogrupowano w dwie zasadnicze kategorie: grupę pojęć związanych z krajobrazem oraz układami i relacjami przestrzennymi oraz grupę pojęć związanych z zabudową, która obejmuje zarówno typologię budynków, ich elementy składowe, a także materiały i konstrukcje budowlane oraz detal architektoniczny i budowlany. Słowniczek obejmuje terminologię związaną z krajobrazem i budownictwem regionalnym, w szczególności drewnianym – charakterystycznym dla polskiej wsi i małych miast, zaś celowo pominięto pojęcia dotyczące budownictwa murowanego – bardziej monumentalnego.

Słowniczek pojęć dotyczących układów i relacji przestrzennych oraz krajobrazu kulturowego:

• dominanta – element krajobrazu, np. w postaci budowli lub jej części wyróżniający się spośród innych składników krajobrazu i stanowiący jego główny akcent. (fot. kościół na wzgórzu – Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki)

       

• oś widokowa – domyślna linia prosta kierująca wzrok obserwatora na charakterystyczny element krajobrazu. W obszarach wiejskich mogą ją tworzyć takie elementy jak; wieża kościelna, aleja, brama wjazdowa do dworu, kapliczka przydrożna itp. (fot. oś założenia dworskiego Złoczew, powiat sieradzki)
  

• pierzeja – jedna ze stron placu lub ulicy, wzdłuż której, w jednej linii usytuowane są główne elewacje budynków – fasady.

• przedpole – teren znajdujący się przed szczególnym, wyróżniającym się obiektem architektonicznym, budowlanym lub elementem krajobrazu (np. przed zabytkiem). Przedpole powinno być zagospodarowane w taki sposób, aby pomagać w wyeksponowaniu znaczącego obiektu i nie przesłaniać go.

• punkt widokowy – miejsce wyznaczone układem topograficznym lub ukształtowaniem naturalnym (np. wzgórze) lub sztucznym (kopiec, platforma), z którego roztacza się szeroki, atrakcyjny widok (np. panorama miasteczka, krajobraz otwarty).

• szpaler drzew (aleja) – rodzaj nasadzenia drzew wzdłuż jednej linii np. wzdłuż alejki parkowej, drogi czy też granicy Może być szpaler podwójny, potrójny – czyli złożony z kilku linii drzew. W ramach każdego szpaleru powinien znajdować się jeden gatunek drzew. (fot. droga do Niechmirowa, powiat wieluński)
  

• folwark – duże gospodarstwo rolne, wraz z kompleksem budynków gospodarczych i mieszkalnych, w którym wykorzystywano pracę chłopów pańszczyźnianych, później również najemnych. (fot. folwark w Rychłocicach, powiat wieluński)
  

• gumno – część gospodarstwa, na której usytuowane były budynki gospodarcze przeznaczone do młócenia lub składowania zboża (młockarnia i stodoła lub szopa).

• nawsie – plac będący częścią wspólną wszystkich gospodarstw wiejskich i wykorzystywany do wspólnych celów. Nawsie mogło być zagospodarowane jako miejsce targów, łąka lub pastwisko, mogły się na nim znajdować zagrody lub ogrody, a nawet kościół, cmentarz lub karczma.
• poświętne – część gruntów wydzielonych na terenie wsi, które były własnością probostwa. Na gruntach tych mógł być zlokalizowany kościół, plebania, a także zagrody należące do poddanych plebańskich. (fot. Borzykowa, powiat radomszczański)
  

• rozstaj – miejsce, w którym rozchodzą się drogi. Przy rozstaju wiejskich dróg stawiano często kapliczki, krzyże przydrożne, lub sadzono pojedyncze, okazałe drzewa. (fot. rozstaj w miejscowości Bełdów, powiat zgierski)

       

Słowniczek pojęć dotyczących układów i relacji przestrzennych oraz krajobrazu kulturowego:

• wieś – łańcuchówka (wieś łanów leśnych) – typ wsi zlokalizowanej w dolinach rzek, gdzie zagrody lokalizowano po obu stronach drogi a każda z nich zbudowana była na własnym łanie (włóce). Łany powstawały przez wykarczowanie fragmentu lasu, który również (w wydzielonym pasie) stanowił część gospodarstwa. Typ wsi charakterystyczny dla obszarów górskich i podgórskich.
  

• wieś – okolnica – typ wsi o rodowodzie średniowiecznym, charakteryzujący się lokalizowaniem zagród ustawionych w okrąg lub podkowę wokół centralnego placu (majdanu) o owalnym kształcie. Wsie tego typu powstawały często na polanach leśnych, dlatego dla bezpieczeństwa zwierzęta spędzano na noc na centralny plac, gdzie były pilnowane przez strażników.
  

• wieś – owalnica (wieś placowa) – typ wsi o rodowodzie średniowiecznym, charakteryzujący się lokalizowaniem zagród wokół centralnego placu o wydłużonym, wrzecionowatym kształcie. Na placu mógł być np. zlokalizowany staw, cmentarz lub kościół. Chałupy znajdujące się na froncie zagród usytuowane były szczytowo do placu. Stodoły znajdowały się z tyłu zagród, a za nimi ciągnęły się pola.
  

• wieś – rzędówka – typ wsi rozpowszechniony od XIX w., w którym zagrody zlokalizowane są po jednej stronie drogi, zaś pola po drugiej jej stronie (szerokość pasów pól odpowiadała szerokości gospodarstwa i zależała od ogólnego kształtu i wielkości wsi).
  
• wieś samotnicza – typ wsi, która składała się z kilku oddzielnych, oddalonych od siebie zagród – samotni.
  
• wieś – szeregówka – typ wsi, który powstał w XVI w., charakteryzujący się regularnym rozmieszczeniem zagród wzdłuż prostych ulic zlokalizowanych w centralnej części wsi. Pola podzielone na regularne łany znajdowały się na zewnątrz, poza zabudowaną częścią wsi.

    

• wieś – ulicówka – typ wsi o rodowodzie średniowiecznym, charakteryzujący się lokalizowaniem zagród po obu stronach drogi. Wsie ulicówki usytuowane były często wzdłuż koryt rzek, stąd były rozciągnięte i przybierały nieregularne, wijące się kształty. Frontowe chałupy usytuowane były szczytowo do drogi, z tyłu zagród znajdowały się stodoły, a dalej, poza zagrodą – pola.
  

•  widlica – typ wsi, w której zagrody lokalizowano wzdłuż drogi, która rozwidlała się w kształt zbliżony do litery „Y” lub „V”.

     

• wieś – wielodrożnica – typ wsi, w którym zabudowa lokalizowana była wzdłuż kilku, nieregularnych dróg. Układ pól również cechuje nieregularność.
  

• wieś z zabudową rozproszoną – typ wsi rozpowszechniony od XIX w., charakteryzujący się lokalizowaniem zagród bezpośrednio przy własnych polach uprawnych, stąd odległości pomiędzy poszczególnymi zagrodami są dość znaczne, a cały układ przestrzenny wsi sprawia wrażenie chaotycznego.

Słowniczek pojęć dotyczących układów i relacji przestrzennych oraz krajobrazu kulturowego:

• zagroda wiejska – jest to zespół budynków i urządzeń zlokalizowanych na wydzielonej działce – siedlisku (inaczej zwana gospodarstwem).
     fot. zagroda w miejscowości Twarda, pow. tomaszowski
     fot. zagroda w miejscowości Rudka, pow. radomszczański
  fot. zagroda w miejscowości Pągów Dwór, pow. radomszczański

A – zagroda z zabudową mieszkalną kalenicową i jednostronną zabudową gospodarczą wzdłuż jednej z granic. Stodoły umieszczone z tyłu zagrody z wyjazdem na pola. (fot. zagroda w miejscowości Twarda, pow. Tomaszowski)

B – zabudowa mieszkalna szczytowa z zabudową gospodarczą w jednym ciągu, czasem pod jednym dachem. (fot. zagroda w miejscowości Rudka, pow. radomszczański)

C – zagroda z zabudową rozmieszczoną dookoła czworoboku. Pierwotnie samotne zagrody tego typu mogły przyjmować zwartą formę zagrody okólnej. (fot. zagroda w miejscowości Pągów Dwór, pow. radomszczański)

• zagroda okólna (okólnik) – ogrodzona część gospodarstwa lub pastwiska, na której na wolnym wybiegu przebywają zwierzęta gospodarskie np. konie, owce, krowy. Termin oże również oznaczać typ zagrody, w której poszczególne budynki ustawione są w zamknięty czworobok.

Słowniczek pojęć dotyczących budownictwa regionalnego:

• siedlisko – nazwa może określać zarówno wieś, jak i pojedynczą zagrodę wiejską. Termin siedlisko (wieś) – oznacza jednostkę osadniczą, nieposiadającą praw miejskich, skupiającą grupę zagród (gospodarstw wiejskich) których główną funkcją jest rolnictwo. Termin siedlisko może również oznaczać działkę siedliskową – czyli plac, na którym zlokalizowana jest zagroda (inaczej siedliszcze, kurzysko, plac, zagroda).
  
  I – izba, S – sień, K– komora, A – alkierz
• chałupa jednotraktowa – chałupa wiejska, w której głębokość poszczególnych pomieszczeń równa była głębokości całego budynku (ściany wewnętrzne mają układ równoległy do szczytów budynku).
• chałupa dwutraktowa – chałupa wiejska, w której głębokość budynku jest podzielona na dwie części (trakty), przy czym zazwyczaj jeden z traktów, w którym znajdują się izby, jest głębszy, zaś drugi z traktów (w którym znajdują się alkierze i komory) jest płytszy (ściany wewnętrzne mają układ równoległy do szczytów budynku, oraz dodatkowo ściany dzielące budynek na trakty – mają układ prostopadły).
  
  I – izba, S – sień, K– komora, A – alkierz
• chałupa półtoratraktowa – chałupa wiejska, w której głębokość części budynku jest podzielona na dwie części (trakty), zaś pozostała części budynku jest jednotraktowa (izba wypełnia całą głębokość tej części budynku).
  
  I – izba, S – sień, K– komora, A – alkierz
• alkierz – niewielka izba w chałupie wiejskiej, przylegająca do większej izby, pełniąca funkcję sypialni, miejsca przechowywania odzieży, domowych sprzętów a czasem nawet żywności. We dworach często usytuowane w narożach budynku swoją formą mające nawiązywać do architektury obronnej. (fot. modrzewiowy dwór w Ożarowie, powiat wieluński)
  

• bróg – dach wsparty na czterech słupach wbitych w ziemię, zamocowany na wysokości kilku metrów, służący do osłonięcia zgromadzonego siana, zboża, lub słomy. Czasem ściany brogu szalowano deskami, dla lepszej ochrony płodów rolnych przed warunkami atmosferycznymi.

• chałupa podcieniowa – chałupa wiejska, w której przed ścianą (zwykle frontową) znajduje się wsparty na słupach lub rysiach podcień, umożliwiający w pogodne i ciepłe dni wykonywanie prac domowych lub odpoczynek na zewnątrz budynku.

• chałupa przysłupowa – chałupa wiejska, w której konstrukcja dachu opiera się na ramach utworzonych przez słupy i płatwie, a nie na ścianach budynku.

• chałupa szerokofrontowa – chałupa, w której wejście do budynku umieszczone jest w dłuższej – kalenicowej ścianie. (fot. szerokofrontowa chałupa łowicka ze skansenu w Maurzycach)
  

• chałupa wąskofrontowa – chałupa, w której wejście do budynku umieszczone jest w węższej – szczytowej ścianie.

• czworaki – budynek przeznaczony dla czterech rodzin chłopów pańszczyźnianych lub służby folwarcznej. Każda z rodzin miała przydzieloną osobną izbę.

•  dach dwuspadowy – dach o dwóch pochyłych połaciach połączonych ze sobą kalenicą (inaczej: dach szczytowy lub siodłowy). Boczne ściany budynku, tzw. ściany szczytowe, są zakończone trójkątnie. W budownictwie tradycyjnym – regionalnym główne połacie dachu są zazwyczaj nachylone pod tym samym kątem, zatem dach jest symetryczny.

• dach czterospadowy – dach o czterech pochyłych połaciach. W dachu czterospadowym dwie krótsze, przeciwległe połacie mają kształt trójkątny, zaś dwie dłuższe, przeciwległe połacie mają kształt trapezu i łączy je kalenica. (fot. dach czterospadowy, Tubądzin, powiat sieradzki)
  

• dach czterospadowy typu brogowego (zwany też dachem namiotowym) – odmiana dachu czterospadowego, w którym wszystkie połacie mają kształt trójkątny i stykają się w jednym punkcie. W tej odmianie dachu czterospadowego kalenica nie występuje.

• dach czterospadowy typu dymnikowego – odmiana dachu czterospadowego, w którym w szczycie krótszych, trójkątnych połaci znajduje się trójkątny otwór (dymnik) do odprowadzania dymu z wnętrza domu.

• dach jednospadowy (zwany też pulpitowym) – dach o jednej, pochyłej połaci. Ściany boczne nazywane są ścianami szczytowymi, zaś tylna, najwyższa ściana nazywana jest ścianą pulpitową.
• dach naczółkowy – dach stanowiący formę pośrednią między dachem dwuspadowym, a dachem czterospadowym. Jest to zasadniczo dach o dwóch głównych połaciach, w którym górna część ścian szczytowych budynku jest „ścięta” skośnie i przekryta dodatkowymi, mniejszymi połaciami (naczółkami). (fot. dach naczółkowy, Brzeg, powiat poddębicki)

        

• dach polski (zwany też dachem łamanym polskim) – odmiana dachu czterospadowego, w którym każda z połaci jest podzielona na tej samej wysokości na dwie części: dolną i górną. Kąt nachylenia połaci górnych jest nieco mniejszy od kąta nachylenia połaci dolnej, jednak różnica nachylenia jest bardzo niewielka (czasem obie części połaci mają to samo nachylenie). Połacie rozdziela niewielka ścianka. Dach jest charakterystyczny dla budownictwa typu dworkowego. (fot. dach polski, zbór ariański XVIII w. Silniczka, powiat radomszczański)
  

• dwojaki – budynek przeznaczony dla dwóch rodzin chłopów pańszczyźnianych. Każda z rodzin miała symetrycznie przydzielone pomieszczenia: dwie izby z sieniami i komorami.

• dymnik – otwór albo okienko umieszczone tuż pod kalenicą, w górnej części ściany szczytowej lub w trójkątnej połaci dachu czterospadowego. Dymnik służył do odprowadzania dymu z domu (z kurnej chaty) i jednocześnie doświetlał poddasze. (fot. Stobiecko Miejskie, powiat radomszczański)
  

• folusz – budynek lub pomieszczenie, w którym obrabiano (folowano) wełniane tkaniny. Folusze stawiano zwykle w dużych folwarkach, niekiedy obok młyna. Folusze wykorzystujące napęd wodny nazywano czasem młynem blacharskim.

• gont – drewniane deseczki niewielkich rozmiarów, służące do krycia dachów. Wykonane są z drewna iglastego i mają przekrój w kształcie klina z wpustem do łączenia poszczególnych deseczek.

• izba biała – reprezentacyjne pomieszczenie w chałupie pełniące jednocześnie funkcję sypialni (inaczej zwana drugą izbą, świetlicą, pokojem). (fot. wnętrze z ekspozycji Muzeum w Łowiczu)
  

• izba czarna (kuchnia) – pomieszczenie w chałupie, które wyposażone było w palenisko do gotowania i piec. Było to główne pomieszczenie chałupy.

• kalenica – najwyższa krawędź dachu, w której łączą się połacie dachowe.

• kierat – urządzenie w zagrodzie wiejskiej, wykorzystujące siłę pociągową zwierząt (najczęściej koni lub wołów), do poruszania/ napędzania maszyn gospodarskich (np. młockarni) lub do wyciągania wody. Kierat był czasem przykryty dachem i osłonięty drewnianą, ośmioboczną lub dziesięcioboczną konstrukcją (maneż).

• komora – wąskie, ciemne i zimne pomieszczenie w chałupie wiejskiej, które służyło do przechowywania żywności, odzieży. Komora zwykle przylegała do sieni, czasem do izby.

• konstrukcja zrębowa/ wieńcowa – drewniana konstrukcja ścian wykonana z poziomych bali układanych na sobie i połączonych w węgle (narożniku) budynku. Szczeliny pomiędzy balami były wypełniane zaprawą lub pakułami, a czasem mchem. (fot. węgieł chałupy drewnianej we wsi Goleńsko, obecnie ekspozycja Muzeum w Łowiczu)

• konstrukcja sumikowo – łątkowa – drewniana konstrukcja ścian wykonana z pionowych elementów (łątek) do których wpuszczone i zamocowane były krótkie, poziome elementy (sumiki). Łątki (słupy) ustawiane były również w narożnikach budynku jako element łączący ściany dłuższe ze ścianami szczytowymi. (fot. Dobra, powiat łaski)

• konstrukcja szkieletowa – ryglowa – drewniana konstrukcja budynku, której elementami konstrukcyjnymi (nośnymi) są: słupy (elementy pionowe), rygle (elementy poziome) oraz zastrzały (skośnie biegnące usztywnienie konstrukcji). Wypełnienie drewnianego szkieletu ściany stanowi cegła (mur pruski) lub glina (tzw. szachulec, przy czym glina mogła być mieszana np. ze słomą). W środowej Polsce bardziej charakterystyczne są budynki konstrukcji szkieletowej, obite szalunkiem z desek (głównie stodoły, szopy, przybudówki). (fot. Kłudzice, powiat piotrkowski)
  

• kalenica – najwyższa krawędź dachu, w której łączą się połacie dachowe.

• krokiew – drewniane belki konstrukcji dachu ułożone ukośnie. Na krokwiach układa się pokrycie dachu, mocowane pośrednio do łat.

• oczep – drewniana belka, ułożona poziomo na słupach, zamykająca konstrukcję ściany a także stanowiąca podporę dla kolejnych warstw/ elementów budynku (np. belek pułapu).

• pazdur (sterczyna) – drewniany, ozdobny element wieńczący szczyt dachu. Pazdur może mieć kształt zaostrzonego grotu, lub bardziej rozbudowaną formę w postaci wyciętego w desce ornamentu. (fot. Wólka Kuligowska, powiat opoczyński)
  

• płatew – drewniana belka konstrukcji dachu, układana poziomo i stanowiąc podparcie dla krokwi.

• podwalina – drewniane belki, ułożone poziomo, bezpośrednio na gruncie, na dużych kamieniach polnych lub na podmurówce/ fundamencie. Na belkach tych opiera się konstrukcja ścian drewnianego budynku, dlatego mają one zazwyczaj większy przekrój niż pozostałe belki ściany. (fot. Borzykowa, powiat radomszczański)
  
• przypustnica – drewniana belka, mocowana do dolnej części krokwi w celu zmniejszenia pochylenia tej części połaci dachu oraz przedłużenia okapu dachu.

• rygiel – belka ułożona poziomo, znajdująca się na dowolnej wysokości w ścianie, której zadaniem jest wiązanie/ łączenie słupów ściany szkieletowej. (fot. Kłudzice, powiat piotrkowski)
  

• sumik – drewniana belka ułożona poziomo i wpuszczona w słupy/ łątki (element konstrukcji sumikowo – łątkowej).

• szalunek – w budownictwie regionalnym – wypełnienie konstrukcji ścian budynku drewnianego deskowaniem. Deski mogły być układane poziomo, pionowo, lub ozdobnie (np. szalowanie ścian szczytowych deskami układanymi skośnie, pod kątem 45 stopni). (fot. Królowa Wola, powiat tomaszowski)
  

• węgieł – połączenie ciesielskie poziomych, drewnianych belek ściany w narożniku budynku. Trzy główne rodzaje połączeń węgła to: połączenie „na obłap”, „na jaskółczy ogon”, „na nakładkę”. Charakterystyczną cechą tego rodzaju połączenia są wystające na rogach budynku końce belek (ostatki). (fot. Zdyszewice, powiat opoczyński)

• więźba dachu – konstrukcja/ szkielet dachu.

• zastrzał – drewniana belka, zazwyczaj biegnąca skośnie, znajdująca się w konstrukcji ściany lub więźby dachowej. Jest to element usztywniający pionowe elementy konstrukcji budynku (słupy i stolce).

• zrąb – drewniane ściany budynku wykonane z bali: okrąglaków, półokrąglaków lub bali obrobionych do kantu (element konstrukcji zrębowej/ wieńcowej).
• zwieracz (pies) – drewniany element konstrukcyjny, o ozdobnie wyciętych zaciosach, łączący (zwierający) słupy z płatwią lub oczepem. Najczęściej zwieracze umieszczano w narożnikach, nad drzwiami wejściowymi, albo przy słupach podcieni budynku. (fot. element konstrukcji w domu przysłupowym, Pabianice)